De gebruiken en rituelen bij een islamitische uitvaart – een respectvol afscheid volgens de islamitische traditie
Een overlijden is binnen elke cultuur en religie een ingrijpende gebeurtenis. In de islamitische traditie wordt het leven gezien als een tijdelijke fase op weg naar het eeuwige leven in het hiernamaals. Een islamitische uitvaart is dan ook niet alleen een afscheid van een geliefde, maar ook een spirituele overgang. Deze overgang gaat gepaard met duidelijke richtlijnen, religieuze handelingen en diepe betekenis. In dit artikel nemen we je mee in de gebruiken en rituelen van een islamitische uitvaart – van het moment van overlijden tot en met de begrafenis en rouwperiode.
De visie op de dood binnen de islam
In de islam wordt de dood gezien als het begin van het eeuwige leven. Moslims geloven dat de ziel van de mens na het overlijden wordt geoordeeld door Allah (God) en dat het aardse leven een beproeving is. Het gedrag op aarde bepaalt in hoeverre iemand het paradijs (Jannah) of het hellevuur (Jahannam) zal binnengaan. Deze overtuiging beïnvloedt alle aspecten van het afscheid en het rouwproces.
Voorbereiding op het overlijden
Het is gebruikelijk dat wanneer het levenseinde nadert, een moslim het geloof op de eerste plaats stelt. Familieleden of aanwezigen worden aangespoord om de stervende zachtjes de shahada (geloofsbelijdenis) in te fluisteren: "Ashhadu an la ilaha illallah wa ashhadu anna Muhammadan rasulullah" – "Ik getuig dat er geen god is dan Allah en dat Mohammed Zijn boodschapper is."
Dit is een belangrijk moment: sterven met de shahada op de lippen wordt gezien als een teken van een goed einde. Er wordt gebeden en de omgeving wordt kalm en rein gehouden. Het gezicht van de stervende wordt in de richting van Mekka gelegd.
Het moment van overlijden
Zodra iemand overlijdt, is het gebruikelijk dat de aanwezigen een smeekbede (du'a) uitspreken, waarin ze Allah vragen om vergeving en genade voor de overledene. De ogen van de overledene worden gesloten, de kaak wordt eventueel met een doek vastgebonden, en het lichaam wordt met respect behandeld. De overleden persoon wordt bij voorkeur zo snel mogelijk begraven – idealiter binnen 24 uur.
De rituele wassing (ghusl)
Een van de belangrijkste elementen van een islamitische uitvaart is de rituele wassing van het lichaam, ook wel "ghusl" genoemd. Deze handeling wordt bij voorkeur uitgevoerd door naaste familieleden van hetzelfde geslacht, of door religieus bevoegde personen.
Het lichaam wordt drie of meer oneven keren gewassen met schoon water, eventueel vermengd met kamfer of andere geurende stoffen. Tijdens deze wassing wordt het lichaam met uiterste eerbied behandeld. Alles gebeurt met het gezicht richting Mekka. Na het wassen wordt het lichaam gedroogd en in een eenvoudige witte doek gewikkeld: de "kafan". Mannen worden in drie doeken gewikkeld, vrouwen meestal in vijf. Deze eenvoud symboliseert gelijkheid in de dood – ongeacht status of rijkdom.
Het dodengebed (salat al-janazah)
Voorafgaand aan de begrafenis wordt er gebeden voor de overledene. Dit gebeurt in de moskee of op een andere schone plaats. Het gebed – salat al-janazah – is een collectief gebed dat in stilte wordt uitgevoerd door de aanwezigen. Er wordt niet geknield of gebogen zoals bij reguliere gebeden, maar er worden smeekbeden uitgesproken voor de overledene, zijn of haar familie, en voor alle gestorven moslims.
De gemeenschap speelt een grote rol: het is een grote eer als veel mensen aanwezig zijn bij het dodengebed. Hoe meer aanwezigen, hoe meer zegen (barakah) dit voor de overledene betekent.
Islamitische begrafenis
Binnen de islam is het van groot belang dat een overledene zo snel mogelijk wordt begraven – het liefst nog voor zonsondergang op de dag van overlijden of in elk geval binnen 24 uur. Deze snelheid is diep verankerd in het geloof: zolang het lichaam niet begraven is, zou de ziel blijven lijden, omdat het lichaam zich nog onder de levenden bevindt. Het spoedig begraven wordt dus niet alleen als plicht gezien, maar ook als een daad van barmhartigheid.
In Nederland geldt echter een wettelijke termijn van minimaal 36 uur tussen overlijden en begrafenis. Toch kan hier in bijzondere gevallen een ontheffing voor worden aangevraagd via de gemeente (meestal bij de burgemeester), bijvoorbeeld als de familie vanuit religieuze overwegingen een snelle begrafenis wenst.
Tijdens de begrafenis zelf wordt in de regel geen gebruikgemaakt van een kist. In plaats daarvan wordt het lichaam – gewikkeld in de witte lijkwade – direct in het graf gelegd. Soms wordt boven het hoofd een afdakje van houten planken of steen geplaatst om te voorkomen dat het gezicht direct met aarde wordt bedekt. Voor het sluiten van het graf wordt het met water besprenkeld, meestal drie keer met twee handen vol. Daarna wordt het graf met aarde of zand gesloten, vaak met deelname van familieleden.
Een belangrijk aspect binnen de islam is dat een moslim nooit samen met iemand anders wordt begraven: elk graf is bestemd voor één persoon.
Begraven in het land van herkomst
Voor veel moslims die in Europa wonen, speelt het land van herkomst een belangrijke rol in het laatste afscheid. Families kiezen er daarom regelmatig voor om hun dierbare te laten begraven in bijvoorbeeld Marokko, Turkije of Egypte. Een belangrijke reden hiervoor is dat in islamitische landen graven in principe nooit worden geruimd. In Nederland is grafrecht doorgaans beperkt tot 10 of 20 jaar, waarna verlenging nodig is – iets wat vanuit religieus perspectief als onwenselijk kan worden ervaren.
Het repatriëren van een overledene is echter een ingrijpend en kostbaar proces. Niet alleen zijn er logistieke en administratieve stappen te doorlopen, ook zijn de kosten aanzienlijk. Het is daarom raadzaam om hier bij leven al rekening mee te houden – bijvoorbeeld bij het afsluiten van een uitvaartverzekering die repatriëring dekt. Voor praktische hulp kunnen nabestaanden zich wenden tot de ambassade of gespecialiseerde uitvaartverzorgers met ervaring in repatriëring.
Islamitisch begraven in Nederland
Toch kiezen steeds meer moslims ervoor om hun geliefden in Nederland te laten begraven. Vooral in steden met een grote islamitische gemeenschap, zoals Amsterdam, Rotterdam en Den Haag, zijn tegenwoordig voldoende mogelijkheden om een islamitische uitvaart volledig volgens de richtlijnen van het geloof te organiseren.
Er zijn gespecialiseerde (islamitische) uitvaartorganisaties die nauwkeurig rekening houden met de religieuze voorschriften én met de stroming binnen de islam waar de familie toe behoort. Van het regelen van de wassing tot het uitspreken van de juiste gebeden: zij zorgen ervoor dat alles met respect en in overeenstemming met het geloof wordt uitgevoerd.
Op enkele begraafplaatsen in Nederland is het bovendien mogelijk om eeuwige grafrust te verkrijgen – iets wat voor veel moslims essentieel is. Hier zijn vaak wel extra kosten aan verbonden (gemiddeld rond de 5.000 euro), maar het geeft families de geruststelling dat het graf nooit wordt geruimd.
Rouw en nagedachtenis
Na de begrafenis begint de rouwperiode. Het is gebruikelijk dat de aanwezigen samenkomen in het huis van de overledene om de nabestaanden te troosten. Deze periode van samenzijn duurt meestal drie dagen. Tijdens deze dagen wordt er veel gebeden, wordt het overlijden herdacht, en bieden familie, buren en vrienden steun aan de rouwenden. In sommige culturen en tradities wordt deze rouwperiode verlengd naar 7, 40 of zelfs 100 dagen – afhankelijk van culturele achtergrond en persoonlijke voorkeur.
Voor vrouwen die hun echtgenoot verliezen geldt een specifieke rouwperiode van vier maanden en tien dagen ('iddah). In deze periode draagt de weduwe doorgaans geen sieraden, blijft ze thuis en staat ze niet open voor nieuwe huwelijksaanzoeken. Deze tijd is bedoeld als bezinning en verwerking.
Kenmerkend voor de islamitische rouwtraditie is de nadruk op overgave en relativering: het leven en de dood zijn beide in handen van Allah. Verdriet is toegestaan, maar excessieve uitingen van rouw – zoals schreeuwen of slaan op het lichaam – worden ontmoedigd. Er wordt geloofd dat de overledene bewust is van wat er gebeurt, en dat luidruchtig verdriet hem of haar mogelijk kan belasten.
De rol van de gemeenschap
De islam kent een sterk gemeenschapsgevoel, en dat is ook terug te zien bij een uitvaart. De hele gemeenschap wordt geacht de nabestaanden bij te staan, het dodengebed bij te wonen, hulp te bieden bij de wassing of begrafenis, en steun te bieden tijdens de rouwperiode. Nabestaanden hoeven zich daardoor niet alleen verantwoordelijk te voelen voor de organisatie van de uitvaart – het is een collectieve verantwoordelijkheid.
Daarnaast wordt het als bijzonder verdienstelijk (hasanaat) beschouwd om deel te nemen aan een begrafenis. Het bijwonen van het dodengebed en de begrafenis wordt gezien als een goede daad die ook voor de aanwezigen spirituele beloning oplevert.
Tot slot: respect en betekenis
Een islamitische uitvaart is diep geworteld in respect, eenvoud en spirituele betekenis. Het lichaam wordt niet gezien als afval, maar als een eerbiedwaardig omhulsel dat met zorg moet worden behandeld. Elke stap, van de laatste ademhaling tot de laatste schep aarde, is gericht op het ondersteunen van de ziel in haar reis naar het hiernamaals.
Voor niet-moslims kan het bijwonen van een islamitische uitvaart een indrukwekkende ervaring zijn: de sereniteit, de verbondenheid en het diepe geloof maken het tot een ingetogen, maar krachtige manier van afscheid nemen.
In een multiculturele samenleving is kennis van elkaars rouwrituelen essentieel voor wederzijds begrip en respect. Door open te staan voor de gebruiken van anderen, kunnen we ook in de dood dichter tot elkaar komen.
Wil je meer weten over islamitische uitvaartmogelijkheden of ben je op zoek naar begeleiding bij een islamitisch afscheid? Neem dan gerust contact op met een gespecialiseerde uitvaartbegeleider of informeer bij een moskee in de regio. Zo zorg je ervoor dat het afscheid van jouw dierbare verloopt in lijn met het geloof, en met de eerbied die het verdient.
